Хто такія беларусы і адкуль яны ўзяліся?

Даследчы ўрок ад Галіны Дудко

Імя настаўніцы гісторыі сярэдняй школы № 15 Магілёва Галіны Васільеўны Дудко добра вядома педагагічнай грамадскасці. Яна ўдзельніца Рэспубліканскага конкурсу “Настаўнік года”, уваходзіць у рэспубліканскі педагагічны клуб “Крыштальны журавель”, у савет Магілёўскага абласнога клуба настаўнікаў, да таго ж узначальвае філіял кафедры педагогікі МДУ імя А.А.Куляшова на базе школы, у якой працуе. Вучні Галіны Васільеўны кожны год перамагаюць на абласных алімпіядах па гісторыі і грамадазнаўстве. Сёння мы ў гасцях у вядомага педагога. Прапаноўваем гутарку з ёй і рэпартаж з заняткаў па гісторыі ў 7 класе.

Задача — ствараць сітуацыю поспеху

“Каб быць паспяховым настаўнікам, трэба пастаянна працаваць над сабой, развівацца, — так пачала размову Галіна Васільеўна Дудко. — Толькі так можна дасягнуць прафесійных вышынь. Мае адносіны да свету сфармулюю ў кароткай фразе: “Чалавек выбірае сам, скрозь якое шкло яму глядзець на свет — скрозь цёмнае або скрозь светлае”. Такую думку, дарэчы, выказваў Рэй Брэдберы. Вучу дзяцей бачыць навакольны свет добрымі вачыма, прыкмячаю ўсё новае і цікавае, каб потым падарыць гэта вучням. На сваіх занятках асаблівую ўвагу ўдзяляю актыўным і інтэрактыўным метадам, якія заснаваны на рабоце ў групе, на ўзаемадзеянні вучняў як паміж сабой, так і з настаўнікам. Інтэрактыўныя метады дапамагаюць вырашыць адну з праблем сучаснай адукацыі — нізкую матывацыю да навучання: яны павышаюць пазнавальную актыўнасць школьнікаў. Імкнуся развіваць навучэнцаў, абуджаць іх кемлівасць і фантазію літаральна на кожным уроку. Выкарыстоўваю для гэтага праблемнае навучанне, метад “Асацыятыўныя рады”, ролевыя гульні, кейс-метад, прыёмы тэатралізацыі, інтэлектуальны футбол, складанне загадак і іншыя. Мая задача — ствараць сітуацыю поспеху, у тым ліку праз самастойную работу, якая адкрывае шлях для ўласных адкрыццяў і перамог. Вучні для мяне на ўроках — і партнёры, і канкурэнты адначасова. Мы спрачаемся, нават па самых глабальных пытаннях, яны адстойваюць свой пункт гледжання, нягледзячы на меркаванні аўтарытэтных вучоных. На занятках заўсёды ёсць месца імправізацыі, і гэта ўсім нам падабаецца. Калі захоўваецца прынцып “урок — гэта радасць ад зносін, ад адкрыццяў”, то і поспех, на мой погляд, гарантаваны”.
Галіна Васільеўна лічыць, што кожны вучань павінен атрымаць задавальненне ад свайго асабістага ўкладу ў агульную справу. Напрыклад, разыгрываецца сцэнка, як Ваня, не вельмі паспяховы вучань, раптам становіцца памешчыкам, а выдатнік Паша — батраком, які прыходзіць да яго наймацца на работу. Сітуацыя, пагадзіцеся, не вельмі стандартная, але на ўроку ў Галіны Васільеўны гэта магчыма. Дзеці вучацца ацэньваць адно аднаго аб’ектыўна і без пачуцця перавагі.
Элементы тэатралізацыі Галіна Васільеўна ўключае амаль у кожны ўрок. Выкарыстоўвае, напрыклад, сюжэт з прытчы Саламона пра дзвюх маці, якія спрабавалі даведацца, каму з іх належыць дзіця. Вучні выносілі сваё рашэнне, а пасля даведваліся, якое яно ў прытчы.
Настаўніца прымяняе камунікатыўныя тэхналогіі і тэхналогіі крытычнага мыслення. Сумесная работа з дзецьмі, таксама як і самастойная, абавязковая. Заўсёды ажыўляе прастору ўрока такі прыём, як “Прывітанне” (на розных мовах), актывізуе мысленне прыём “Закончы фразу”. А гэта зрабіць не так і проста. Выказванне Лаа-цзы: “Будзь уважлівым да сваіх думак, яны пачатак …” выклікае шмат самых розных разважанняў і прапаноў. Правільны, аўтарскі, варыянт — “учынкаў”. Пры выкарыстанні кейс-метаду настаўніца фарміруе ў вучняў трывалыя схемы паводзін у няпростых сітуацыях, якія іншы раз сустракаюцца ў нашым жыцці. Настаўніца тлумачыць кожную тэму так, каб дзеці на адну і тую ж з’яву ці падзею глядзелі з розных пазіцый — і скрозь светлае, і скрозь цёмнае шкло, але канчатковая выснова была ўсё ж за аптымістычным пунктам погляду. Для гэтага Галіна Васільеўна выкарыстоўвае на сваіх уроках гумар. Яна лічыць, што калі на ўроку кожны з вучняў усміхнецца хоць некалькі разоў і з удзячнасцю паглядзіць на яе, то яе місія на гэтых занятках выканана.
Вялікую цікавасць выклікаюць у дзяцей інтэрактыўныя заданні, распрацаваныя з дапамогай сэрвісу Web 2.0 LearningApps. Сярод гатовых практыкаванняў ёсць такія, якія складзены Галінай Васільеўнай.

Упэўненымі крокамі да мэты

…Звініць званок, сямікласнікі спяшаюцца на ўрок да Галіны Васільеўны. Настаўніца прапаноўвае вывучэнне новага матэрыялу праз практычную і даследчую дзейнасць з выкарыстаннем элементаў ролевай гульні і работы ў групах.
“Добры дзень, дарагія мае, добрага вам здароўя”, — так адно з адным вітаемся сёння. А ці ведаеце вы, што азначаюць прывітанні ў іншых краінах? — звяртаецца да вучняў Галіна Васільеўна. — Грэкі пры сустрэчы кажуць “Радуйся”, старажытныя егіпцяне пытаюцца “Як вы пацееце?”, у Індыі гавораць “Намастэ” (“Я кланяюся табе”). А як віталі адно аднаго нашы продкі? “Дзень добры!”, “Добрай раніцы!”, “Пахвалёны ў хату!”, “Добры дзень вам у хату, будзьце вы багаты!”. Чаго жадалі людзі? Здароўя і дабрабыту. Увогуле, хто такія беларусы, адкуль яны ўзяліся і чым адрозніваюцца ад іншых народаў? Сёння на ўроку мы шмат чаго даведаемся пра іх жыццё, пра нашы з вамі вытокі”.
Тэма ўрока — “Фарміраванне беларускай народнасці”. Дзеці разам з настаўніцай сфармулявалі праблемнае пытанне, акрэслілі мэты ўрока. На занятках вучням неабходна будзе вызначыць адметнасці фарміравання народнасці беларусаў, сфарміраваць уяўленні аб старабеларускай мове, вызначыць спецыфічныя рысы беларусаў, пазнаёміцца з тэорыямі паходжання назвы “Белая Русь”, развіваць уменні працаваць з гістарычнымі крыніцамі, картамі, развіваць камунікатыўныя і творчыя здольнасці, фарміраваць пачуццё патрыятызму і цікавасці да гісторыі і культуры беларускага народа.
Паколькі ўрок быў даследчым, дзеці працавалі нароўні з Галінай Васільеўнай, былі яе калегамі, навукоўцамі, а яна — кіраўніком сумеснай навуковай дзейнасці. Усе звярталіся адно да аднаго на “Вы”. Кожны вучань атрымаў ад педагога даследчы дзённік, у якім на працягу ўрока пазначаў крокі сваёй дзейнасці, а таксама ўсе пытанні, меркаванні, высновы — настаўніцы, свае асабістыя і аднакласнікаў.
Каб зрабіць адкрыццё на навуковым узроўні, трэба шмат ведаць, і не толькі адзін прадмет. На сённяшнім уроку вучням былі неабходны веды як з гісторыі, так і з этнаграфіі, геаграфіі, філалогіі. Яны выкарыстоўвалі дадзеныя настаўніцай кнігі, сшыткі, гістарычныя дакументы, а таксама ўспаміны і расказы сваіх бацькоў, дзядуляў і бабуль. Работа ў групах актывізавала працэс засваення. З дапамогай беларускіх лічылак у кожнай групе быў вызначаны кіраўнік, ён запаўняў табліцу дасягненняў групы.
Крок 1. Вучні, нібыта вандроўнікі, адпраўляюцца ў падарожжа па часе, шмат каго сустракаюць на сваім шляху, але ў нейкі момант задаюць сабе пытанне “Якія народы адносяцца да ўсходніх славян, у чым адметнасці кожнага народа гэтай групы?”. Падарожнікі ўспамінаюць, калі нашы землі былі заселены людзьмі і чым адрозніваліся першыя аб’яднанні. Спачатку іх можна было назваць статкам. Затым родам — іх было шмат, яны ўваходзілі ў вялікую групу — племя. Чаму людзі імкнуліся аб’ядноўвацца? Так ім лягчэй было выжываць у няпростых кліматычных і, калі можна так сказаць, эканамічных умовах. У кожным такім аб’яднанні фарміраваліся характэрныя для яго рысы. Па такім жа прынцыпе сфарміравалася і беларуская народнасць. Вучні называюць прыкметы беларускай народнасці і адначасова заносяць сказанае ў карткі, якія папярэдне раздала настаўніца, затым прымацоўваюць іх на дошку і запісваюць у даследчы дзённік фармулёўку паняцця “народнасць” і яе прыкметы: агульныя мова, культура, быт, тэрыторыя пражывання і падобная самасвядомасць. Ключавым словам пры характарыстыцы народнасці з’яўляецца “супольнасць”, пры якой інтарэсы большасці людзей, якія ў яе ўваходзяць, супадаюць.
Крок 2. Клас разбіваецца на групы — філолагі, гісторыкі, географы. У кожнай групы сваё заданне. Вырашаць яго пачынаюць гісторыкі, а пакуль яны выступаюць, астатнія запаўняюць табліцу. Яны адказваюць на пытанне “У складзе якіх дзяржаў фарміравалася беларуская народнасць?”. Пазначаюць этапы гэтага працэсу: Кіеўская Русь — плямёны, Вялікае Княства Літоўскае — народнасць.
Вучні расказваюць, што на тэрыторыі сучаснай Беларусі спачатку жылі балты, потым прыйшлі славяне і сфарміраваліся плямёны, на аснове якіх утварыліся тры народы: рускі, украінскі і беларускі. Іх адносяць да ўсходніх славян. Ёсць яшчэ заходнія і паўднёвыя славяне. У складзе якой дзяржавы былі лепшыя ўмовы для фарміравання беларускай народнасці і чаму? Прачытаўшы інфармацыю ў падручніку, дзеці прыйшлі да высновы, што канчаткова беларуская народнасць утварылася ў часы Вялікага Княства Літоўскага.
Крок З. Да дыскусіі далучаюцца філолагі, якія змястоўна паведамляюць пра асаблівасці старабеларускай мовы, гісторыю яе ўзнікнення і адметнасці. Яны адзначаюць “цеканне”, зацвярдзелы “р”, “дзеканне”, “аканне” — моманты, якія характэрны і для сучаснай беларускай мовы. “Наша мова можа быць мовай міжнародных зносін, — адзначае Галіна Васільеўна. — Ёсць шэраг беларускіх слоў, якія падобны на іншамоўныя, напрыклад, слова “ведаць” падобна на “веды” з індыйскай мовы, “папера” — на “пэйпа” з англійскай. Вытокі старабеларускай мовы — ва ўсходнеславянскай, польскай і літоўскай мовах. Дарэчы, Статут ВКЛ у 1588 годзе быў складзены на старабеларускай мове. Копія гэтага самага важнага дакумента княства знаходзіцца ў Магілёве”. Настаўніца раздае дзецям радкі са Статута (артыкул 10), каб яны крыху ўявілі, якой была старабеларуская мова: “…усе рыцарства, шляхту Вялікага Княства, пры вольнасцях іх звыклых, якія ад нас, гаспадара і ад продкаў нашых ім нададзены, будзем павінны захоўваць і трымаць…”
Па даных ЮНЕСКА, па меладычнасці беларуская мова знаходзіцца на другім месцы пасля італьянскай. Пагадзіцеся, слова “каханне” па-беларуску гучыць значна танчэй і прыгажэй, чым нават на італьянскай. Настаўніца правяла сярод дзяцей міні-конкурс, хто больш назаве адметных беларускіх слоў.
Крок 4. Перад навучэнцамі паўстае пытанне, як бы іх называлі, калі б яны жылі ў ХІV—XVI стагоддзях. Актывізуюцца географы. Спачатку ў сваіх даследчых дзённіках, а затым на дошцы яны пазначаюць месцы рассялення нашых продкаў — беларусаў, палешукоў, русінаў і ліцвінаў. Усе яны былі працавітымі і ўмелі адпачываць. Дарэчы, Масленіца таксама старажытнае свята. Настаўніца аб’яўляе фізкультхвілінкі з беларускай гульнёй “Пошта”, прымеркаванай да Масленіцы. Гульня пачалася з пераклічкі таго, хто водзіць гульню, з гульцамі: “Дзінь, дзінь, дзінь!” “Хто там?” “Пошта!” “А адкуль?” “З горада…” “А што ў горадзе робяць?” “Спяваюць, танцуюць, скачуць…” Гульцы паказваюць рухамі і мімікай святочны настрой. Той, хто сумны, незадаволены і рухаецца павольна, аддае фант. Гульцы па ходзе гульні стараюцца выкупіць свае фанты. Той, што водзіць, прыдумвае для іх цікавыя заданні: пачытаць верш або расказаць смешную гісторыю, адгадаць загадку, паказаць рухі той ці іншай жывёлы. Калі хто выканае — водзячы вяртае фант. Гульня, па правілах, павінна заканчвацца, калі ў таго, хто водзіць, назбіраецца пяць фантаў… Усе вучні на гэты раз, як і заўсёды бывае на ўроках Галіны Васільеўны, выйшлі з такой гульнявой фізкультхвілінкі сябрамі. Крок 5. Этнографы з кожнай групы расказалі аб тым, што вывучае этнаграфія, і больш канкрэтна — пра адметныя рысы характару беларусаў. Кожная група была ўзброена беларускімі прымаўкамі, якія адлюстроўвалі ўсю сутнасць гэтых адметнасцей. У выніку кароткіх роздумаў вучні сказалі, што беларусы працавітыя, заўсёды дапамагаюць адно аднаму, яны моцныя, душэўныя, справядлівыя, добрыя і верныя ў сяброўстве і каханні, добразычлівыя, міралюбівыя, не памятаюць зла і вельмі любяць сваю Радзіму.
Кожная група запісвала ў сваім сшытку ўсё, пра што гаварылася на ўроку. Адзначылі дзеці і тое, што як самастойная беларуская народнасць фарміравалася марудна, таму што перашкаджалі войны, знаходжанне ў складзе іншых дзяржаў. Дзяржаўны статус старабеларускай мовы ў ВКЛ паскорыў працэсы на шляху станаўлення беларускай народнасці.
Крок 6. Тэарэтыкі з кожнай групы абаранялі сваю версію паходжання назвы “Белая Русь”. Прыводзілі і абмяркоўвалі этнаграфічную, рэлігійную, гістарычную, геаграфічную тэорыі. Кожная група адстойвала сваю версію. Але выснову дружна падвялі агульную: нам ёсць чым ганарыцца, і размаўляць беларусы павінны на роднай мове.
Кіраўнікі груп паставілі адзнакі сваім аднагрупнікам, і ўсе вучні, па прапанове настаўніцы, уявілі, што яны дызайнеры. Здольнасці трэба было праявіць у малюнку на майцы. Галіна Васільеўна дала кожнаму папяровую выразку — стварайце, абараняйце свой міні-праект, які павінен праслаўляць Беларусь. Прычым так, каб людзі заўважылі малюнак на майцы, каб ён ім спадабаўся — і яны купілі прадукцыю. Дзеці намалявалі васількі, арнамент, азёры і рэкі, сонца, жыта — сімвал жыцця.
На этапе рэфлексіі вучні зрабілі навуковую выснову. На ватмане яны пісалі пра асаблівасці станаўлення беларускай народнасці і перадавалі запісы іншай групе, якая выказвала сваё меркаванне. Затым ватман размясцілі на дошцы. Такім чынам была падведзена агульная выснова. “Пры наяўнасці часу, — гаворыць Галіна Васільеўна, — можна замацаваць матэрыял інтэрактыўнай гульнёй “Хто хоча стаць мільянерам?”, створанай з дапамогай сэрвісу Web 2.0 LearningApps”. Фінальным акордам урока стала завочная экскурсія ў дзівосную краіну. У якую б вы думалі? Канечне, у Беларусь. У выкананні педагога прагучаў верш Ніла Гілевіча пра нашу Радзіму. Затым дэманстраваўся відэаролік пра яе. Колькі, аказваецца, цікавага можна яшчэ даведацца пра Беларусь. “Знайдзіце легенды і паданні вашай сям’і пра ваш край, — гаворыць настаўніца. — А чаму б не падрыхтаваць паведамленні аб народах іншых нацыянальнасцей, якія пражывалі на тэрыторыі Беларусі ў ХІV—XVI стагоддзях?” Затым была эмацыянальная рэфлексія. Як развітваюцца з чалавекам, каб яму хацелася сустрэцца з вамі зноў? З вуснаў Галіны Васільеўны гучыць беларускае “Да пабачэння”.
Звініць званок з урока, дзеці спяшаюцца да Галіны Васільеўны са сваімі дзённікамі. Настаўніца работу вучняў ацэньвае, як правіла, у канцы ўрока. Калі дзіця на працягу ўрока было актыўным, але да высокай адзнакі ўсё ж не дацягнула, яна адзначае яго бонусам, які можна выкарыстаць на наступным уроку. Бонус — гэта таксама бал. Калі, напрыклад, вучань заўтра адкажа на “шасцёрку”, то атрымае 7 балаў.
Наведаўшы ўрок Галіны Васільеўны Дудко, я ўпэўнілася, што толькі тыя заняткі можна назваць эфектыўнымі, якія цікавыя і вучням, і настаўніку.

Усе дарослыя былі калісьці дзецьмі

“Стаўшы настаўніцай, я рэалізавала мару сваёй мамы, — гаворыць Галіна Васільеўна. — Усведамленне, што выбрала правільны шлях, прыйшло не адразу. Спачатку былі думкі і аб змене прафесіі, але перад рашучым крокам штосьці спыняла. І дзякуй богу! Зараз я разумею, што працую па прызначэнні, што школа — тое адзінае для мяне месца, дзе магу сябе рэалізаваць. Удзел у конкурсе “Настаўнік года” надаў яшчэ больш упэўненасці, энергіі, своеасаблівага адрэналіну. Ведаю аб праблеме творчага выгарання. Магчыма, калі-небудзь і сутыкнуся з ёй, а пакуль педагагічны конкурс аддаліў яе ад мяне. У мяне з’явіліся новыя сябры, удзельнікі каманды педагогаў Магілёўшчыны, і я вельмі ўдзячна лёсу за гэта. Я ганаруся, што стала сваёй у элітным клубе настаўнікаў “Крыштальны журавель”, які стымулюе да творчасці і прафесійнага самаўдасканалення. Усе “жураўлі”, у гэтым я ўпэўнена, імкнуцца да высокага палёту. Выязджаю на сустрэчы з імі, даю майстар-класы на ўзроўні вобласці і раёна, працую са студэнтамі, друкую матэрыялы ў прафесійных выданнях, павышаю ўзровень ведаў па медыяадукацыі. Усё новае, прагрэсіўнае, пра што даведваюся, апрабоўваю на сваіх вучнях. Зараз я класны кіраўнік у 10 класе. І ведаеце, якія словы круцяцца ў галаве, калі ўзнікаюць нейкія непаразуменні з маімі такімі ўжо дарослымі вучнямі? Словы Экзюперы: “Усе дарослыя былі калісьці дзецьмі. Але не ўсе аб гэтым памятаюць”. Заўсёды стараюся ставіць сябе на месца вучняў, успамінаю сябе ранейшую. І дзеці шчырыя са мной, нават дзеляцца сваімі тайнамі. У зносінах з імі імкнуся быць далікатнай: калі хвалю, то пры ўсіх, а адчытваю за правіннасць індывідуальна. Падтрымліваю нават самую маленькую іх ініцыятыву. Мяне аднойчы моцна пахваліў мой настаўнік гісторыі — бачыце, што з гэтага атрымалася. (Усміхаецца.) Такія на першы погляд дробязі могуць паўплываць на ўвесь лёс чалавека”.

Надзея ЦЕРАХАВА.
Фота аўтара.