Цэннік, кашалёк, глобус

Што школьнікі павінны ведаць пра грошы?

Дырэктар Гатаўскай сярэдняй школы Мінскага раёна, настаўнік гісторыі і грамадазнаўства, член Мінскага абласнога клуба педагагічных работнікаў “Флагман”, фіналіст Рэспубліканскага конкурсу прафесійнага майстэрства педагагічных работнікаў “Настаўнік года Рэспублікі Беларусь —2017” Уладзімір Генадзьевіч Тылецкі запрасіў мяне на ўрок грамадазнаўства ў 10 класе па тэме “Грошы”.

Урок пачаўся з інтэлекту­аль­най размінкі. Уладзімір Ге­­надзь­евіч падрыхтаваў аўтар­скую мультымедыйную прэзентацыю “Грошы” і спыніў увагу вучняў на слай­дзе з вядомымі прыказкамі: “капейка рубель беражэ”, “з грашыма і Копшы дагодзіш”, “не май сто рублёў, а май сто сяброў”, “не было ні гроша, ды раптам — алтын”. “Што аб’ядноўвае гэтыя прыказкі?” — пацікавіўся настаўнік і прапанаваў вучням задумацца над сэнсам кожнай з іх і выказаць, адпаведна, сваё меркаванне.

“Аб грошах сказана і напісана шмат. Яны часта станавіліся прычынай войнаў. У залежнасці ад колькасці грошай у чалавека, ён паводзіць сябе па-рознаму: кагосьці вялікія грошы могуць разбэсціць, а хтосьці бескарысна падзеліцца імі з іншым і зробіць яго шчаслівым, падарыўшы шанс на здароўе або жыццё, — працягваў Уладзімір Генадзьевіч. — Рускае слова “деньги” паходзіць ад цюркскага “тэнге” — дробная сярэбраная манета ў краінах Усходу. Валюта Манголіі і сёння называецца тэнге. Слова “грошы” ў розных мовах гучыць па-рознаму”.

Рыхтуючыся да ўрока, дзеці папярэдне выканалі заданне: знайшлі інфармацыю аб паходжанні слова “грошы” ў іншых мовах. Так, англій­скае money, вядомае з ХІІІ стагоддзя, паходзіць ад лацінскага слова “манета”. Нямецкае geld, якое таксама абазначае “грошы”, верагодней за ўсё, паходзіць ад слова gold — “золата”. Дзе карані беларускага слова “грошы”? Вучні выз­начылі, што яно паходзіць ад наз­вы еўрапейскай манеты, якая мела хаджэнне на тэрыторыі ВКЛ, grossus denarius, што азначае “вялікі дына­рыус”. У іспанскай мове ёсць адпаведнае dinero.

Настаўнік прапанаваў старша­класнікам агучыць пытанні, адказы на якія яны хацелі б атрымаць падчас урока. Дзеці былі актыўнымі: “Як з’явіліся грошы?” (паходжанне грошай), “Якімі бываюць грошы?” (віды грошай), “Што, калі грошай не будзе?” (карысць грошай), “Навошта грошы патрэбны?” (функцыі грошай). Затым вучні запісалі тэму ўрока — “Грошы”.

***

“Калісьці людзі спажывалі тое, што самі выраблялі, —  працягваў Уладзімір Генадзьевіч. — Але з развіццём гаспадаркі ў іх з’явілася патрэба ў абмене вырабамі. На слайдзе мы бачым мужчыну, які трымае шкуру жывёлы. Гэты чалавек жыў у каменным веку (пе­рыяд неаліту). Шкуру жывёлы ён выкарыстоўваў у якасці адзення і для будаўніцтва цёплага жылля. А вось другі мужчына, які трымае ў руках парася. Паміж мужчынамі ажыццяўляецца абмен таварамі, інакш кажучы, бартар. І гэта першая ступень з’яўлення грошай. Уявім іншую сітуацыю: у чалавека шмат шкур, а парася, якога прапаноўвае таварыш, яму зараз не трэба, а таварышу, наадварот, шкуры неабходны зараз. Такі абмен будзе не вельмі зручным ні для аднаго, ні для другога. Патрэбны ўсеагульны эквівалент (мерка) кошту тавараў. У свой час у гэтай ролі былі футра, спецыі, крупы, прыгожыя марскія ракавіны, а таксама кавалкі металу (золата, серабра). Перавага металу ў параўнанні, напрыклад, са спецыямі, відавочная. Метал доўга захоўваецца і паддаецца апрацоўцы, пераплаўцы. Паступова мы падыходзім да паняцця “тавара-грошы”.

І тут Уладзімір Генадзьевіч узгадаў сваё дзяцінства. На слайдзе з’явілася выява фішак-пакемонаў, пакахонтас, пікачу і г.д. Для дзяцей, якія нарадзіліся ў 90-я гады, такія фішкі былі сродкам для забавы, гульні, а таксама своеасаблівым таварам.

“У дзіцячым садзе мне падарылі швейцарскі ножык, і я, уявіце, абмяняў яго на 10 фішак! — падзяліўся педагог. — Ёгурт, напрыклад, у той час можна было набыць за 2 фішкі, а марожанае — за 3. Але такіх таварагрошай не павінна быць шмат. Калі ў кожнага з вас будзе па вялікай торбачцы фішак, то ў гэтым не будзе ніякай інтрыгі. Але, калі ў Васі будзе 5 фішак, у Пеці — 10, а ў Мішы — 20, хлопчыкам будзе значна цікавей абменьвацца імі. Паступова фішкі страцілі ўласцівасці тавараў, у іх перасталі гуляць, яны набылі сімвалічнае значэнне. Праз пабудову аналогіі з фішкамі мы разгледзелі сут­насць паняцця “таварагрошы”.

Настаўнік прадэманстраваў дзецям сярэбраную пласціну невялікага памеру (10 сантыметраў) і запытаўся: “Што яна нагадвае?” Вучні адказалі, што па форме яна нагадвае шкуру жывёлы. “Індзей­цы, напрыклад, выкарыстоўвалі шкуры жывёл для будаўніцтва свайго жылля “тыпі”. І першыя грошы таксама рабілі ў форме шкур,— заўважыў настаўнік. — Таварагрошы вырабляліся ў форме кручкоў, лапатак, малаточкаў. Першыя кітайскія металічныя манеткі нагадвалі нож. А першыя рымскія манеты, якія адліваліся, — былі ўжо суцэльнымі кавалкамі металу”.

***

Настаўнік звярнуў увагу вучняў на карцінкі: на першай быў фотаздымак цэнніка з беларускага магазіна, на другой — кашалёк з грашыма, на трэцяй — зямны шар з літарамі і знакамі. Клас падзяліўся на тры каманды. Выкарыстоўваючы тэкст падручніка, вучні павінны былі расшыфраваць інфармацыю, закладзеную ў кожнай карцінцы. Настаўнік па ходзе дапамагаў ім. Праз некалькі хвілін выступіў прадстаўнік ад кожнай каманды: “Цэннік патрэбны для таго, каб ведаць, колькі каштуе тавар”, “Кашалёк сімвалізуе сродак захавання, назапашвання і звароту грошай”, “Ёсць валюты (долар, еўра, фунт-стэрлінг, японская ена), якія выконваюць функцыю сусветных грошай. Пры іх дапамозе людзі розных краін могуць гандляваць”. Уладзімір Генадзьевіч пагадзіўся з адказамі вучняў і даў ім параду: “Каб добра запомніць функцыі грошай, неабходна запомніць звязку з трох слоў: цэннік, кашалёк, глобус”.

“Ёсць валюты, пра існаванне якіх вы, напэўна, і не здагад­ваецеся, — адзначыў далей нас­таўнік. — У Мікранезіі, гэта астравы ў Акіяніі, на востраве Яп дзейнічае каменная валюта “фэі” — самая цяжкая ў свеце. Вага асобных манет (вялікіх каменных дыскаў) дасягае некалькіх тон. Зараз мы адправімся на востраў Яп і паспрабуем завалодаць гэтымі грашыма”. Уладзімір Генадзьевіч арганізаваў фізкультхвілінку, падчас якой дзеці, нібыта абарыгены вострава Яп, паўтаралі за настаўнікам усе дзеянні: станавіліся на дыбачкі, каб вымераць велічыню каменнага дыска, спрабавалі падняць яго і зрушыць з месца. Але нічога ў іх не атрымлівалася. Што рабіць? Для таго каб абазначыць прыналежнасць грошай, жыхарам вострава Яп даводзілася рабіць на дысках насяканні. Вучні ўзялі ў рукі ўяўныя сякеры і паказалі, як ро­бяць гэта астравіцяне.

Наступным на ўроку было заданне “Збяры піраміду”. Вучні заканспектавалі алгарытм узнікнення грошай у выглядзе піраміды, праверылі работу адно аднаго і агучылі алгарытм: абмен таварамі, таварагрошы, першыя грошы, папяровыя грошы, электронныя грошы. “А што б вы размясцілі ў самым версе піраміды?”— запытаў настаўнік. Старшакласнікі здагадаліся, што там павінны быць біткойны.

***

“А зараз паглядзіце на грошы, якія я трымаю ў руках, — сказаў Уладзімір Генадзьевіч. — Вось ­беларуская купюра ў 50 рублёў (2000 года). Мы бачым на ёй выя­ву Брэсцкай крэпасці-героя (уваход у мемарыял і Холмскія вароты). І старую манету ў пластмасавай скрыначцы з выявай рыбак, што гаворыць пра яе азіяцкае паходжанне, з надпісам “20 рублёў” (серабро 925 пробы). Чым адрозніваюцца гэтыя грошы? 50 рублёў каштуе столькі, колькі каштуе папера, фарбы і вадзяныя знакі, затрачаныя на выраб купюры. А манета каштуе як мінімум столькі, колькі 2,5 грама серабра 925 пробы. 50 рублёў мы можам назваць сімвалічнымі грашыма, а манету — натуральнымі, бо яе можна прадаць. У сярэдневякоўі ў абарачэнні былі залатыя і сярэбраныя манеты. З часам людзі зразумелі, што манеты можна вырабляць з бронзы, алюмінію, паперы — іншымі словамі, выкарыстоўваць сімвалічныя грошы. Вы ку­піце ў мяне за 10 рублёў купюру ў 50 недамінаваных беларускіх рублёў? А вось гэтую манету? Упэўнены, што пасля сённяшніх заняткаў вы адрозніце натуральныя грошы ад сімвалічных”.

Вельмі дарагія манеты з высакаякаснага серабра выкарыстоўваліся ў Х стагоддзі — гэта арабскія дырхемы. Часам, каб расплаціцца за тавар, іх дзялілі на палавінкі, на чвэртачкі. “Здагадайцеся, чаму ў дарагіх арабскіх манетах рабілі адтуліну? — запытаўся настаўнік. — Так, гэтыя манеты насілі ў якасці караляў. Заможныя арабскія дзяўчыны ўпрыгожвалі сябе каралямі з дырхемаў. Гэта той выпадак, калі манеты з’яўляюцца таварам”.

Існуе вялікая ­разнастайнасць папяровых грошай. Настаўнік прадэманстраваў на слайдзе банк­ноты Расійскай імперыі з выявай ­герба, аўстралійскі долар з выя­вай Каралевы Вялікабрытаніі (Аўст­ралія раней была Брытанскай калоніяй), 50 грывен з выявай знакамітага ўкраінскага гісторыка, прафесара, змагара за ўкраін­скую незалежнасць Міхаіла Грушэў­ска­га і вельмі незвычайную купюру — 100 трыльёнаў зімбабвійскіх до­лараў. Уладзімір Генадзь­евіч ­нагадаў, што на грошах таксама размя­шчаюць партрэты вядомых спартсменаў, напрыклад, купюру ў 5 фунтаў стэрлінгаў у ­Паўночнай Ірландыі ўпрыгожвае партрэт знакамітага футбаліста Джорджа Бэста. А ў В’етнаме на адной з банкнот — выява трактара. На некаторых манетах намаляваны ракавіны, якія тысячы гадоў назад былі тавараграшыма. Згадаў настаўнік і пра ранейшых беларускіх “вавёрачак”, “зайчыкаў”, “зуброў” і “рысяў”.

Вывучэннем манет і грашовага абарачэння займаецца нумізматыка. Ёсць і асобная дысцыпліна баністыка, якая вывучае папяровыя грошы. Для таго, хто збірае і вывучае манеты, асноўным паняццем з’яўляецца пярэдні (аверс) і адваротны (рэверс) бок манеты. На пярэднім баку, як правіла, знаходзіцца партрэт пэўнай асобы, напрыклад, імператара, а на адваротным баку — герб. Калі на манеце няма партрэта, зна­чыць, аверсам будзе герб, а адваротны бок — рэверсам.

“Звярніце ўвагу на карту Беларусі, тэрыторыя якой усеена чорнымі кропкамі, — адз­начыў настаўнік. — Так абазначаны месцы знаходжання скарбаў. Сёння на тэрыторыі Беларусі знойдзена больш за 1000 манетных скарбаў. Навошта ўвогуле лю­дзі іх робяць?” Дзеці здагадаліся: “Каб не забралі манеты ворагі, што напалі на зямлю”. “Сапраўды, самая вялікая колькасць скарбаў у Беларусі звязана з войнамі, — пагадзіўся Уладзімір Генадзьевіч. — Аднойчы са мной здарылася цікавая гісторыя. Будучы студэнтам 2 курса, у складзе археа­лагічнай экспедыцыі я адправіўся ў Мастоўскі раён даследаваць помнік каменнага веку. Пасляліліся мы ў вясковай хаце, на ўчастку каля хаты расла бульба. Выкоп­ваючы бульбіну за бульбінай, мы выпадкова натыкнуліся на скарб — у керамічным гаршку знайшлі больш за 200 нямецкіх манет, якія былі ў абарачэнні на тэрыторыі Беларусі падчас нямецкай акупацыі ў 1941 — 1944 гадах. Гэта былі дробныя манеты, якія чаканіліся з танных металаў — нікелевых або алюмініевых сплаваў. Тым не менш іх навуковая каштоўнасць даволі высокая. Калекцыя зараз захоўваецца ў нумізматычным кабінеце БДУ”.

Уладзімір Генадзьевіч прапанаваў паглядзець урывак з фільма пра нумізматычны кабінет гістарычнага факультэта БДУ, у якім адлюстравана гісторыя грашовага абарачэння на тэрыторыі Беларусі. У роліку, напрыклад, гаворка ішла пра манеты “грошы”, якія з ХIV стагоддзя былі распаўсю­джаны на тэрыторыі ВКЛ, чаканіліся ў Чэхіі, недалёка ад Прагі. У музеі гістарычнага факультэта захоўваецца больш за 60 скарбаў,  адзін з найцікавейшых — з Лагойскага раёна. Уладальнік скарба быў нумізматам, закапаў яго прыкладна ў канцы першай чвэрці XVII стагоддзя. У знаходцы прадстаўлены манеты амаль 30 дзяржаў. Ёсць сярод іх і залатая манета Турцыі.

“Беларускія археолагі і гісторыкі склалі вузкую перыядызацыю грашовага абарачэння ў Беларусі, вылучыўшы 11 такіх перыядаў, — падкрэсліў настаўнік. — Асобную ўвагу звяртаю на грыўны, якія таксама былі распаўсюджаны на Беларусі ў XII—XIV стагоддзях. Слова “грыўна” паходзіць ад слова “грыва” — так у сярэдневякоўі называлі шыю. Прыгажуні насілі на шыі цяжкія сярэбраныя ўпрыгажэнні — грыўны, што лічылася вельмі прэстыжным. З гэтай назвай звязана і адпаведная назва плацежнага сродку — зліткаў з серабра”.

“Каб сістэматызаваць тое, пра што мы даведаліся падчас урока, складзіце, калі ласка, грашовы слоўнік, — прапанаваў настаўнік. — Размясціце ў сваіх сшытках наступныя словы па алфавіце: аверс, баністыка, грыўна, грошы, дырхем, намінал, нумізматыка, рэверс, скарб.

Кожнаму дайце кароткае азначэнне. А дома пачытайце, калі ласка, параграф № 8 падручніка. Рэкамендую таксама азнаёміцца з кнігай класіка беларускай нумізматыкі Валянціна Навумавіча Рабцэвіча “Аб чым расказваюць манеты”. Бачу, што ёсць жадаючы падрыхтаваць паведамленне на тэму “Біткойн: сутнасць сістэмы”. У апошнія хвіліны ўрока настаўнік пазнаёміў вучняў са сваёй нумізматычнай калекцыяй — папяровымі бонамі і металічнымі манетамі. Найбольш актыўным юнакам і дзяўчатам ён паставіў “дзявяткі” і “дзясяткі”.

***

“Асноўная мэта і задачы сённяшняга ўрока па тэме “Грошы”, якія я перад сабой акрэсліў, мне здаецца, былі выкананы, — адзначыў нас­таўнік. — Я падрыхтаваў прэ­зентацыю, але з тэкстам падручніка вучні таксама працавалі. Падчас урока яны перакладалі медыя­тэксты ў слоўную інфармацыю, рас­шыфроўвалі звесткі, схаваныя ў пэўных карцінках. Прасоч­валася і міжпрадметнасць, напрыклад, з лінгвіс­тыкай, калі мы гутарылі пра паходжанне слоў. Фізкультхві­лінку мне ўдалося арганічна ўклю­чыць у кантэкст урока, таму яна атрымалася з элементамі анімацыі.

Выбар інструментаў для правядзення кожнага ўрока вар’іруецца мной і ў залежнасці ад настрою, і ад класа, у якім праводжу ўрок, і ад тэмы, што разглядаецца. Люблю выкарыстоўваць прыёмы работы з рэчавымі крыніцамі (“рэканструкцыя дзейнасці”, “дакраніся да эпохі”), дэманструю шмат наглядных сродкаў. Надзвычай эфектыўны прыём “мазгавы штурм”, які вельмі добра працаваў, калі я вёў у школе гурток інтэлектуальных гульняў (брэйн-рынг, “Што? Дзе? Калі?”). На ўроках часта звяртаюся да ўласнага жыццёвага вопыту. А педагагічную строгасць, якая мне ўласціва, заўсёды разбаўляю пэўнай доляй жарту, што дазваляе вучням крышку разняволіцца і настроіцца на бадзёры рытм заняткаў”.

Педагог па прызванні, археолаг у душы

Значны ўплыў на прафесійны выбар настаўніка гісторыі і грамадазнаўства Уладзіміра Генадзьевіча Тылецкага аказалі школьныя педагогі, апантаныя сваёй прафесіяй і прадметам, які выкладалі. Ула­дзімір Генадзьевіч — выпускнік Гатаўскай сярэдняй школы. Пасля заканчэння гістарычнага факультэта БДУ па спецыяльнасці “Гісторык-археолаг. Выкладчык гісторыі і сацыяльна-гуманітарных дысцыплін” вярнуўся працаваць у родную школу, дзе і зараз выкладаюць педагогі, у якіх ён вучыўся. Жыццёвая непасрэднасць, пачуццё гумару, творчы падыход да справы вылучаюць Уладзіміра Генадзьевіча. У школе ён адразу праявіў сябе не толькі як таленавіты педагог, але і як удзельнік творчай самадзейнасці. Быў, напрыклад, незаменным Дзедам Марозам на святочных мерапрыемствах, сыграў старшыну Васкова з аповесці “А золкі тут ціхія” і некалькі іншых цікавых роляў у літаратурна-музычных кампазіцыях. Пасля паспяховага ўдзелу ў прафесійным конкурсе “Настаўнік года” Ула­дзіміру Генадзьевічу прапанавалі ўзначаліць школу. На той момант яму споўнілася 25 гадоў. Але і будучы дырэктарам, ён, напрыклад, з радасцю гуляе ў футбол з камандай настаўнікаў, якая спаборнічае з вучнёўскай. Вучэбная нагрузка педагога складае 8 гадзін у тыдзень. Акрамя таго, Уладзімір Генадзьевіч працуе з высокаматываванымі дзецьмі ў профільнай групе 11 класа, дзе рыхтуе вучняў да здачы ЦТ па гісторыі, з удзельнікамі алімпіяд, а таксама з тымі, хто зацікаўлены ў падрыхтоўцы даследчых работ.

Уладзімір Генадзьевіч удзельнічаў у больш чым 20 археалагічных экспедыцыях на тэрыторыі Беларусі і за мяжой, мае навуковыя публікацыі па археалогіі, друкуецца ў педагагічных выданнях.

“У археолагаў няма мэты знайсці нешта матэрыяльнае, для іх галоўнае — выканаць задачы даследавання, адказаць на канкрэтныя пытанні, напрыклад, якім быў абрад пахавання, ці якія сувязі ў пэўны перыяд мелі паміж сабой тыя або іншыя рэгіёны і г.д., — сказаў настаўнік. — Часам не рэчы, а, напрыклад, колер і адценне ­зямлі могуць многае раска­заць пра пэўную мясцовасць. Прычым для археолага значэнне маюць не столькі атрыманыя даныя, колькі іх інтэрпрэтацыя. Пра што вам раскажа простая манета? Паглядзеўшы на яе, вы, магчыма, вызначыце, у якім годзе яна была адчаканена і хто або што на ёй адлюстравана. Але калі вы даведаецеся, дзе і ў якіх умовах яна захоўвалася, то атрымаеце каштоўныя навуковыя звесткі”.

У кожнага гісторыка ёсць свой любімы перыяд. Як педагог Ула­дзімір Генадзьевіч любіць найноўшы час і першую палову ХХ стагоддзя (20—30-я гады), а як даследчык-археолаг — перыяд Х—ХІІІ стагоддзяў. Археалогія — скарбонка гістарычных навуковых даных. Метады ў археа­логіі не такія, як у гісторыі. Хтосьці гаво­рыць, што археалогія — гэта частка гісторыі, хтосьці — што гэта самастойная гістарычная дысцыпліна ці нават навука.

Са студэнцтва Уладзіміру Генадзьевічу запомніліся раскопкі на паўночным усходзе Польшчы, дзе ў складзе групы ён вывучаў пахаванні I тысячагоддзя н.э., а таксама ўдзел у экспедыцыі Эрмітажа ў Растоўскую вобласць на раку Дон (востраў Ракушачны Яр), дзе даследаваў неалітычнае пасяленне. Двойчы быў заняты ў архелагічных школах у Татарстане ў старажытным горадзе Болгар, дзе займаўся эксперыментальнай археалогіяй. У Жабінкаўскім раёне даследаваў пахаванні готаў на тэрыторыі Беларусі — вельбарскай археалагічнай культуры. У апошнія тры гады на раскопкі з ім ездзяць вучні і іх бацькі. Разам яны вывучалі курганную групу Наўры — старажытнарускія пахаванні ў Мядзельскім раёне і курганныя пахаванні каля Кастыкаў у Вілейскім раёне. Такія паездкі аказваюць вялікі станоўчы выхаваўчы ўплыў на дзяцей: пражыванне ў лесе, сумесная творчая справа і пошукі, адзіная мэта даследавання — што можа лепш аб’яднаць калектыў!

Надзея ЦЕРАХАВА.
Фота аўтара.