Руская мова, выхаваная на літаратуры

“Сучасны ўрок рускай мовы павінен выхоўваць дзіцячую патрэбу ў чытанні”, —  упэўнена настаўніца рускай мовы і літаратуры, намеснік дырэктара па вучэбнай рабоце гімназіі № 51 Гомеля, метадыст, член клуба “Крыштальны журавель” Вольга Аляксандраўна Кіслова, якая запрасіла мяне на свой урок. Я пераканалася, што гэтай настаўніцы ўдаецца гарманічна спалучаць літаратурны кампанент і цікавасць вучняў падчас звычайнага ўрока рускай мовы.

Урок Вольга Аляксандраўна право­дзіла ў 7 класе. Як пажартавала настаўніца, рэпетыцый напярэдадні не было, падсадных разумнікаў таксама не прысутнічала.

Аказваецца, яе вучні да публічнасці прывыклі: час ад часу настаўніца праводзіць адкрытыя ўрокі не толькі для сваіх калег, але і для журналістаў. Напярэдадні ўрока Вольга Аляксандраўна ўмоўна пазнаёміла мяне з некаторымі будучымі героямі заняткаў, коратка, але дакладна апісаўшы іх захапленні і здольнасці.

Урок на тэму “Словаўтварэнне прыслоўяў” быў накіраваны на замацаванне раней пройдзенага матэрыялу. На сваіх занятках Вольга Аляксандраўна заўсёды ставіць мэту фарміравання шэрага навыкаў у вучняў. У гэтым выпадку вучні павінны былі лёгка спраўляцца са словаўтваральным аналізам прыслоўяў (акрамя цяжкіх выпадкаў), умець разбіраць прыслоўі і вызначаць, які спосаб утварэння найбольш прадукцыйны.

У Вольгі Аляксандраўны ёсць і паралельныя задачы, якія тычацца асобаснага развіцця і выхавання школьнікаў. Таму зусім не здзіўляе наяўнасць на настаўніцкім стале скарбонкі з кнігай, сакрэт якой раскрыецца падчас заняткаў. На ўроках рускай мовы педагог пастаянна працуе над тым, каб зматываваць падлеткаў да чытання кніг беларускіх, рускіх, а таксама замежных аўтараў. Ненадакучліва, тонка, праз тэкст, афармленне, практыкаванні і праблемныя пытанні, рэкламуючы тую ці іншую кнігу, Вольга Аляксанд­раўна дабіваецца таго, каб яе вучні арыентаваліся і ў лінгвістычным, і ў сэн­савым аналізе фрагментаў мастацкага тэксту, успрымалі гэта не як простае практыкаванне, а як штуршок да развіцця крытычнага мыслення і чытацкай адукаванасці.

— Вітаю вас! Сёння мы з вамі працягваем пачатую раней работу над слова­ўтварэннем прыслоўяў, — пачала ўрок настаўніца.

Вольга Аляксандраўна заўсёды вучыць школьнікаў уменню ставіць мэты ўрока, таму на пачатку заняткаў па словаўтварэнні прыслоўяў таксама прапанавала вучням самастойна сфармуляваць мэты, абапіраючыся на тэму ўрока.

— Даведаемся, як утвараюцца прыслоўі… Папрацуем над спосабамі іх утва­рэння… Прапрацуем некаторыя памылкі і складаныя выпадкі… — данеслася з класа.

Пасля гэтага Вольга Аляксандраўна звярнула ўвагу класа на воблака слоў на экране, якое змяшчала тэрміны з раз­дзелаў лінгвістыкі, а таксама не звязаныя з тэмай урока словы, прапанавала выбраць сродкі, з дапамогай якіх вучні будуць дасягаць пастаўленай мэты.

Трэба адзначыць, што прэзентацыя настаўніцы была аформлена ў піянерскім стылі савецкай эпохі: піянерская форма, барабан, чырвоныя сцягі. Вучні Вольгі Аляксандраўны, якім яна заўсёды нагадвае: “Што б я ні паказвала вам, я раблю гэта з пэўнай мэтай”, ве­даюць, што такія, здавалася б, дробязі, як стыль прэзентацыі, нейкі на першы погляд лішні прадмет на настаўніцкім стале і г.д., заўсёды з’яўляюцца важнымі і дапамагаюць разгадаць інтрыгу ўрока.

Пасля Вольга Аляксандраўна прапанавала сямікласнікам загадку, па­прасіўшы спачатку выканаць некалькі заданняў.

— Прайсці міма слоўнікавай работы мы не можам, таму спішыце словы ў тых формах, у якіх яны напісаны на дошцы, устаўце арфаграмы, якіх не хапае.

Школьнікі самастойна запісалі словы, устаўляючы прапушчаныя літары.

Затым настаўніца прапанавала камбінаванае практыкаванне, дзякуючы якому вучні ўзнавілі інфармацыю з розных раздзелаў мовы. На слайдах з’явіліся разнастайныя графічныя выявы слоў, і вучні выбіралі з раней выпісаных тыя, якія падыходзяць да гэтых выяў.

— У вас павінен быў атрымацца сказ. Расстаўце, калі ласка, знакі прыпынку ў ім. Звярніце ўвагу на знак у канцы сказа, — папярэдзіла настаўніца. — А пасля дайце пісьмовы адказ на тое пытанне, якое ў вас атрымалася.

Некалькі хвілін на творчую работу — і ў сшытках школьнікаў з’явілася пытанне “Как думаете, что произойдет, если вы угостите одноклассников пасхальным куличом?” і разгорнуты адказ на яго.

Вольга Аляксандраўна спрабуе накіраваць крытычнае мысленне падлеткаў у неабходны бок, нагадваючы, што піянерская форма і савецкая атрыбутыка з’явіліся ў яе прэзентацыі нездарма і цесна звязаны з адказам на запісанае пытанне. Выйсці за рамкі практыкавання, паглядзець на разгорнутую праблему глыбей і паспрабаваць звязаць савецкі час са святам Вялікадня ўдаецца не ўсім вучням, але клас прапаноўвае самыя неверагодныя адказы.

Затым настаўніца прадставіла вучням два незнаёмыя фрагменты тэксту, змешчаныя на партах. Першаму варыянту дастаўся наступны фрагмент: “Я поймал себя на том, что сегодня п(е,и)строта на улицах стра(н,нн)ые машины и одежда меня не так сильно зад(е,и)вают… И тут у меня во внутре(н,нн)ем
к(а,о)рмане куртки что(то) завибрировало и бодро зазвучала песенка. Я испуга(н,нн)о полез в к(а,о)рман и достал (не)большой (полу)прозрачный пр(е,и)борчик полностью сост(а,о)явший из экрана. Почти весь экран
зан(е,и)мало сообщение: “Вызывает мама”. Под ним зелёным было ярко написа(н,нн)о “Ответить”, а красным — “Отменить”.

Ответить  сказал я приборчику”.

Другі варыянт атрымаў наступны фрагмент: “Утром ра(з,с)будила меня мама. Соб(е,и)ралась я долго и мучительно. Хорошо, что мама (не)зад(а,о)вала в(а,о)просов, а молча пихала мне то, что надеть. Я с трудом влезла в жуткое к(а,о)ричневое платье сверху мама нав(е,и)ртела какой(то) (не)суразный передник ч(ё,о)рного цвета, а на шею пр(е,и)вязала красный платочек. Гламурненько… Но очень неудобно! Сто лет я юбок (не)носила!

Я не выдержала

Слушай мам а почему ты в такой мрачной одежде ходишь?”

Настаўніца звярнулася з просьбай прыслухацца да стылю аўтара. Вучні пачалі зачытваць мастацкія фрагменты ўголас. Пасля гэтага Вольга Аляксандраўна перайшла да абмеркавання кнігі праз праблемнае пытанне, заснаванае на прачытаных тэкстах.

— А зараз, абапіраючыся на стыль аўтара і некаторыя нюансы тэксту, адкажыце на пытанне: гэтыя фрагменты адносяцца да адной кнігі ці да розных?

У фрагментах, падобных па стылі, усё ж былі фармальныя прыметы таго, што ўрыўкі з розных тэкстаў: адзін аповед вёўся ад імя хлопца, другі — ад імя дзяўчынкі, адзін урывак тычыўся сучаснасці, у другім прысутнічалі падказкі, якія вярталі да мінулага. Пакуль ішло актыўнае абмеркаванне, некаторыя вучні ўжо дакладна ведалі адказ.

— Я чытаў гэтую кнігу летам. Там расказваецца пра дзяўчынку, якая трапляе ў мінулае, і хлопчыка, які з 80-х гадоў пераносіцца ў будучыню, — расказвае аднакласнікам адзін з вучняў.

— Гэта сапраўды ўрыўкі з адной кнігі, — прызналася настаўніца. — Я знайшла такія моманты тэксту, каб адзін з іх адносіўся відавочна да мінулага, а другі — да будучыні, адзін з іх вёўся ад імя хлопчыка, другі — ад імя дзяўчынкі. Магчыма, ваша дыскусія была выклікана тым, што ў кнігі “Время всегда хорошее” два аўтары — беларускія пісьменнікі Андрэй Жвалеўскі і Яўгенія Пастэрнак.

Настаўніца дае кароткую анатацыю да кнігі “Время всегда хорошее”, але не раскрывае яе змест, каб у вучняў з’явілася матывацыя для самастойнага яе прачытання. Толькі пасля ўрока Вольга Аляксандраўна расказала мне, што пытанні, узнятыя ў кнізе беларускіх аўтараў, актуальныя для сучасных падлеткаў: дзе цікавей гуляць — за камп’ютарам або на дварэ; што больш важнае — свабода і раскаванасць у чаце або ўменне гутарыць, гледзячы ў вочы адно аднаму; ці праўда, што “час тады быў іншым”…

Каб замацаваць вывучаны матэрыял па словаўтварэнні, Вольга Аляксандраўна прапанавала заданні з вытворнымі і невытворнымі прыслоўямі. Адначасова з гэтым дзеці высвятлялі, да якога тыпу адносіцца прыслоўе “всегда” з назвы кнігі. Пасля кожны вучань самастойна шукаў прыслоўі ў сваім тэксце, падзяляючы іх на вытворныя ці невытворныя. Вытворныя неабходна было выпісаць у рабочы сшытак.

Пакуль дзеці працавалі самастойна, на іх сталах з’явіліся стыкеры з прыслоўямі. Праз некалькі хвілін Вольга Аляксандраўна размясціла на дошцы тэрміны “производное” і “непроизводное” і, не адрываючыся ад тэмы ўрока, правяла з вучнямі імправізаваную фізкультхвілінку, прапанаваўшы кожнаму размясціць свой стыкер з прыслоўем у адпаведную калонку. Не ўсе справіліся з заданнем, але дапушчаныя памылкі, цяжкія і спрэчныя моманты, якія ўзніклі ў час выканання задання, настаўніца прааналізавала разам з вучнямі. Затым яны самастойна пачалі рабіць словаўтваральны разбор слоў. Асаблівую цяж­касць выклікалі прыслоўі “сегодня” і “сейчас”. Вольга Аляксандраўна расказала, што яны ўтвораны шляхам зліцця двух слоў, затым прапанавала вучням узор для разважання пры словаўтваральным аналізе падобных слоў.

Абавязковым заданнем на ўроку з’яўляецца ўскладненае спісванне тых тэкставых урыўкаў, якія дзеці аналізавалі раней. Такім чынам сямікласнікі адпрацоўваюць навыкі арфаграфіі і пунктуацыі. Мастацкія тэксты адаптаваны настаўніцай: у іх прыблізна роўная коль­касць слоў, прыслоўяў, у кожным тэксце ёсць сказ з простай мовай, якую неабходна аформіць.

Напрыканцы ўрока вучні з дапамогай настаўніцы зноў вярнуліся да праблемнага пытання.

Словаўтварэнне — адна з самых складаных тэм, таму Вольга Аляксандраўна прапанавала дзецям скласці сваю шкалу цяжкасці. З кнігі “Время всегда хорошее”, якая была схавана ў скарбонцы, настаўніца зачытала фрагмент пра тое, як герой кнігі атрымаў “законный день боления”, а затым намалявала на дошцы градуснік і па­прасіла вучняў ацаніць па шкале ад 36,6 да 40, наколькі ім зараз складана арыентавацца ў тэме “Словаўтварэнне”. У якасці бягучай “тэмпературы” былі выкарыстаны стыкеры, з якімі вучні працавалі падчас урока. Чым вышэйшай была “тэмпература” вучня, тым больш “хворым” ён адчуваў сябе ў гэтай тэме.

Пасля заканчэння ўрока Вольга Аляксандраўна растлумачыла некаторыя яго моманты і падзялілася сваімі ўражаннямі:

— Прызнаюся шчыра, я не прыхільнік таго, каб кожны дзень на ўроку прысутнічала тэхніка. Іншая справа, калі прэзентацыі, якія на сённяшнім уроку дапамагаюць істотна эканоміць час і ствараць новыя практыкаванні, пры дапамозе афармлення скіроўваць увагу на пэўны літаратурны аспект урока, садзейнічаюць актыўнаму ўключэнню вучняў у адукацыйны працэс.

Даволі часта ўплятаю ва ўрок мовы мастацкую літаратуру для падлеткаў, такім чынам пашыраючы чытацкія інтарэсы сваіх вучняў. Лічу, што сучасны падлетак павінен на кожны школьны прадмет глядзець шырэй і глыбей, умець аналізаваць любы тэкст з пункту гледжання сэнсу, а не ставіцца да яго як да простага практыкавання. Звычайна пакідаю каму-небудзь чытаць кнігу. Тут дзейнічае чыста псіхалагічны момант: ім зараз цікава, але, пакуль яны дойдуць дамоў, у свеце, перанасычаным інфармацыяй, пра гэтую кнігу яны забудуць. Добра спрацоўвае тое, што хтосьці з класа кнігу ўжо чытаў: гэта можа заінтрыга­ваць астатніх і зматываваць да прачытання. Я не стаўлю за мэту, каб усе вучні чыталі прынесеныя мной кнігі, але імкнуся да таго, каб гэтыя кнігі былі ў дзяцей на слыху.

У мяне ёсць прынцып: я не працую з вырванымі кавалачкамі тэксту, заўсёды імкнуся, каб урывак быў цікавы і напоўнены сэнсам. Мне трэба, каб дзеці пастаянна знахо­дзіліся ў рамках тэксту. У той жа час магу працаваць з асобнай фразай, калі яна гучыць як інтрыга.

Абавязковыя і прынцыповыя для мяне моманты на ўроку — ускладненае спісванне, слоўнікавая работа і вяртанне да раней пройдзеных правіл — спадарожнае паўтарэнне. Калі я бачу нейкі цікавы лінгвістычны момант — у даце класнай работы, у прачытаных урыўках тэксту, у толькі што сказанай фразе — мы яго адразу прагаворваем. Для дзяцей гэта натуральна, зручна, ніяк не адрывае іх ад асноўнай тэмы ўрока.

Шмат увагі мы сёння ўдзялілі і камбінаванаму заданню. Гэта практыкаванні на бегласць мыслення, калі вучням даводзіцца на палічках сваёй памяці шукаць розную інфармацыю. Сёння я прапанавала на слайдах граматычныя катэгорыі і іх графічныя выявы, а дзеці спрабавалі выбудаваць з дапамогай задання сказ. Такім чынам трымаю ў тонусе граматычнае мысленне — вучымся правільна будаваць сказы.

Таксама ў мяне ёсць звычка на наступным уроку звяртацца да нейкага складанага моманту з мінулага ўрока. І ў гэты раз я звярнуся да вучняў з пытаннем, чаму для дзеяслова “угостите” пры стварэнні практыкавання я спецыяльна прапісала лад і час. Паколькі ў практыкаванні я прасіла зрабіць разбор слоў па саставе, вучні павінны засяродзіць сваю ўвагу на тым, што ў залежнасці ад ладу і часу разбор дзеяслова будзе розным. Было ў гэтым практыкаванні і слова з дзвюма прыстаўкамі, вызначыць якія для сямікласнікаў таксама складана. Па дзіцячых вачах я бачыла, што ніхто адразу нават не здагадаўся, што гэта за слова, але вучням прый­шлося супастаўляць, выбіраць, дзесьці нават здагадвацца, і гэта таксама можна аднесці да плюса практыкавання. Каб дзеці хацелі нешта ведаць, ім трэба задаваць складаныя пытанні. Простыя іншы раз таксама неабходны, каб дзеці адчувалі сябе ўпэўнена, але толькі складаныя практыкаванні вучаць разважаць.

Я вельмі часта выкарыстоўваю самаправерку. Сказ, які дзеці складалі на сённяшнім уроку, фактычна і быў самаправеркай, праведзенай праз дадатковае заданне. Вучні правяралі, як яны справіліся з разборам слоў па саставе. Я заўсёды прашу іх ацаніць саміх сябе: з чым справіліся, а што яшчэ трэба падцягнуць. Калі дзеці ацэньваюць сябе самі, яны перастаюць баяцца памылак.

Сёння я пастаўлю ім адзнакі за ўскла­дненае спісванне, таму што гэта тая частка ўрока, дзе вучні працавалі з пройдзеным ужо матэрыялам. Там, дзе работа тычыцца тэмы сённяшняга ўрока, памылкі не будуць  нагодай паставіць адзнаку, гэта хутчэй інфармацыя для мяне, што вучні не засвоілі, што трэба патлумачыць лепш.

Калі вярнуцца да яркіх момантаў урока, то прызнаюся: у мяне ёсць забароненае слова — “фізкультхвілінка”. Выступаючы перад калегамі, заўсёды засяроджваю ўвагу: калі вы ў старшых класах скажаце слова “фізкультхвілінка”, дакладна сапсуяце сабе частку ўрока і сваю “карму” настаўніка. Звычайна проста стараюся дабавіць дзецям рухавых практыкаванняў, не адрываючыся ад тэмы ўрока.

Што тычыцца рэфлексіі, яна абявязкова павінна быць візуальнай. Такая шкала цяжкасці дазваляе мне ацаніць, хто пераацэньвае свае магчымасці. Я адразу бачу, што з гэтымі дзецьмі трэба працаваць, таму што адна справа — калі дзіця не ведае і не разумее чагосьці, а зусім іншая — калі не ведае і ўпэўнены ў адваротным. Гэта сігнал для настаўніка, што пэўнае правіла трэба адпрацоўваць з вучнем зноў.

Яшчэ адзін прынцыповы момант — напрыканцы ўрока выйсці на галоўнае пытанне, якое верне да мэты ўрока, вызначанай дзецьмі напачатку. Калі мае цяперашнія сямікласнікі былі ў 5 класе, я заўсёды паўтарала ім словы з казкі пра Снежную каралеву: “Калі вы дойдзеце да канца гэтай казкі, вы будзеце ведаць крыху больш, чым раней”. Трэба, каб школьнікі разумелі, што ўрок — гэта не патрачаны час, што напрыканцы яны будуць ведаць крыху больш, чым раней. Разуменне дзецьмі кожнага пройдзенага кроку для мяне самае важнае.

Алёна КРЫВЯНКОВА.
Фота аўтара.